Jednym z założeń reformy czynszowej było też, że dokładniej niż dotąd zidentyfikujemy sytuację najemców lokali komunalnych aby lepiej też wprowadzać działania osłonowe wobec najsłabszych i najuboższych mieszkańców. W związku z wdrażaniem „Miejskiego Programu Profilaktyczno – Osłonowego” Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdańsku przeprowadził takie badania, dotyczące sytuacji materialnej i socjalnej zadłużonych najemców lokali komunalnych. Badanie przeprowadzono na reprezentatywnej grupie 1 138 najemców.
Raport przygotował Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej przy wsparciu ekspertów (m.in. profesora Andrzeja Rycharda, członka Komitetu Socjologii Polskiej Akademii Nauk). W opinii recenzentów jest to bardzo rzetelne badanie naukowe reprezentatywne dla całej grupy dłużników.
Ponieważ we wrześniu wchodzą nowe stawki czynszów postanowiliśmy zbadać jaka jest sytuacja w grupie najbardziej zagrożonej zmianami, czyli już istniejących dłużników? Takie badanie pozwoliło nam poznać jakie są realne problemy tej grupy, z kogo ona się składa i jakie ma możliwości i oczekiwania. Badanie przełamuje kilka stereotypów powtarzanych przez przeciwników reformy czynszowej, między innymi ten, że zadłużenie dotyka emerytów i rodzin wielodzietnych. Okazuje się że i emeryci i rodziny to niewielki odsetek osób zadłużonych. I że większość z dłużników to osoby zdolne do pracy, ale nigdzie nie pracujące i nie chcące zmienić tego stanu rzeczy. Niemała grupa osób nawet nie wie jaki czynsz powinna płacić lub po prostu wybiera inne priorytety. Raport pokazuje też, że 90 procent dłużników spełnia kryteria, które umożliwią im uzyskanie obniżki czynszów.
Raport jest elementem programu osłonowego. Dzięki temu badaniu udało się ustalić jaka to jest grupa i jakie działania może podjąć MOPS żeby skutecznie jej pomóc. Okazuje się że w 3/4 przypadków wystarczy niewielka pomoc, impuls który zmieni przyzwyczajenia dłużników – na przykład pomoc opiekuna socjalnego który będzie ich pilnował czy szukają pracy, czy płacą czynsz itd. Tylko jedna czwarta rokuje źle bo są to osoby niechętne pomocy i odmawiają jakiejkolwiek współpracy z nami. Często to osoby z tzw. „marginesu” społecznego, dotknięci chorobą alkoholową itp. Z tymi osobami będzie nam najtrudniej pracować, ale i w tych przypadkach postaramy się podjąć próby pracy. Na dzień dzisiejszy, dzięki badaniu wiemy z kim dokładnie będzie pracować w sposób bardziej intensywny i dostosowany do indywidualnych potrzeb. Trzeci etap miejskiego programu osłonowego polegał więc będzie na tym, by z każdym indywidualnie MOPS zawiązał tzw. kontrakt i skierował do niego dokładnie taką pomoc, jaka jest mu potrzebna. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w ten sposób uda się sporą grupę mieszkańców odzyskać dla społeczeństwa. Skutkiem ubocznym, choć bardzo przez nas oczekiwanym jest to, aby zaległości czynszowe nie rosły i jest szansa, że tak właśnie będzie.
Omówienie wyników badania:
Na czym polegały badania?
W celu usystematyzowania działań Miasta w obszarze polityki mieszkaniowej i społecznej, przekazano Miejskiemu Ośrodkowi Pomocy Społecznej w Gdańsku zadania związane
z przyjmowanie wniosków o dodatki mieszkaniowe i obniżki dochodowe. Takie rozwiązanie posłużyło zwróceniu uwagi na aspekt społeczny rodzin, które borykają się z problemem utrzymania lokalu mieszkalnego. Jednocześnie uznano, że aby móc skuteczniej oddziaływać należy najpierw rozpoznać problemy i potrzeby w środowisku lokalnym. W tym celu przeprowadzono rzetelną diagnozę, która uszczegółowiła obszary problemowe dot. osób zadłużonych oraz mających problemy z bieżącym regulowaniem opłat czynszowych. Wyniki diagnozy wskazują, jak niejednorodna jest to grupa, co z kolei wymusza indywidualne podejście do każdej rodziny, tak aby oferowane wsparcie mogło przynieść wymierne rezultaty. Program profilaktyczno – osłonowy to katalog form i metod pracy adresowanych do mieszkańców i służy przede wszystkim uruchomieniu odpowiednich mechanizmów, zarówno w pracy z osobami nim objętym, jak również z innymi służbami miejskimi. Bez wsparcia specjalistycznego część z rodzin nie jest w stanie samodzielnie przezwyciężyć trudności.
Raport jest rezultatem badań i analiz socjologicznych, których nadrzędnym celem było zdiagnozowanie potrzeb najemców mieszkań komunalnych oraz określenie przyczyn trudności w bieżącym regulowaniu należności. Diagnoza wyżej wymienionego obszaru badawczego służy opracowaniu i wdrożeniu optymalnych, zindywidualizowanych i ukierunkowanych mechanizmów pomocy. Raport jest kluczowym i niezwykle istotnym elementem służącym wdrożeniu „Miejskiego Programu Profilaktyczno – Osłonowego”, którego realizacja ma na celu wsparcie osób w miejscu zamieszkania, wypracowanie nawyku regulowania należności mieszkaniowych oraz wzrost zainteresowania zamianą mieszkań. Realizacja programu wpłynie także na poprawę płynności finansowej administratorów zasobu komunalnego. Adresatami programu są osoby i rodziny, które są lub mogą być zagrożone utratą mieszkania w związku z powstaniem zaległości czynszowych.
Ważnymi elementami programu będą różne formy aktywizacji oraz zatrudnienie wspomagane, realizowane w formie: prac społecznie – użytecznych, świadczenia prac na rzecz Miasta, z którego dochód będzie przekazywany na pokrycie zaległości czynszowych (np. odśnieżanie, prace porządkowe, remontowe, biurowe itp.), robót publicznych, prac interwencyjnych oraz prac
w ramach spółdzielni socjalnej, w tym osiedlowych spółdzielni socjalnych, dla których inkubatorem będzie Gdańska Spółdzielnia Socjalna.
Metodologia badań
Badania zostały zrealizowane techniką wywiadu bezpośredniego – osobistego i miało charakter deklaratywny. Badanie zasadnicze poprzedzone zostało pilotażem badań, który zrealizowany został na próbie N=40 w dniach 24–25 marca2011 roku. Badanie zasadnicze zostało zrealizowane w dniach 5-11 kwietnia 2011 roku przez przeszkolonych pracowników socjalnych. Zakładało ono przeprowadzenie badania wśród reprezentatywnej próby N= 1 500 gospodarstw domowych, w których odnotowano zaległości czynszowe (populacja generalna zadłużonych mieszkań komunalnych w Gdańsku wynosi 5 975). W ramach badania zrealizowano 1 138 wywiadów kwestionariuszowych. Badanie ma charakter reprezentatywny dla całej populacji najemców zadłużonych mieszkań komunalnych.
Wnioski
Wbrew powszechnie panującej opinii zadłużenie w mieszkaniach komunalnych nie jest najbardziej generowane przez rodziny wielodzietne, lecz przez osoby samotnie prowadzące gospodarstwo domowe lub przez osoby gospodarujące wspólnie z inną osobą.
Zdecydowanie największe zadłużenie generują osoby, które samodzielnie prowadzą gospodarstwo domowe. Wielkość zadłużenia takich mieszkań wynosi łącznie aż 3 186 060 zł.
W przypadku (35,7%) rodzin, wśród co najmniej jednej osoby wspólnie gospodarującej występuje orzeczona niepełnosprawność.
W rozkładzie odpowiedzi na pytanie o przyczynę zaległości czynszowych zdecydowanie dominuje odpowiedź „zbyt małe dochody”. Ta opinia uzyskała aż (73,2%) spośród wszystkich wskazań respondentów.
Ponad połowa badanych respondentów (56,9%) wszystkich osób wspólnie gospodarujących jest nieaktywnych zawodowo. Bardzo negatywnym i niepokojącym zjawiskiem jest fakt, iż co czwarty mieszkaniec zadłużonych lokali komunalnych (25,4%) jest bierny zawodowo (nigdzie nie zatrudniony i nie zarejestrowany jako bezrobotny w Powiatowym Urzędzie Pracy). Znaczną grupę stanowią także osoby bezrobotne zarejestrowane w Powiatowym Urzędzie Pracy (13,4%). Uzupełnieniem grupy osób nieaktywnych zawodowo są emeryci oraz renciści (18,2%).
Zdecydowana większość ankietowanych rodzin (83,1%) uzyskuje miesięczne dochody poniżej 2 000 zł netto, w tym (38,3%) rodzin uzyskuje dochody poniżej 1 000 zł, (20,8%) od 1 000 zł do 1 500 zł, (17,1%) rodzin generuje dochody od 1 501 do 2 000 zł natomiast aż (6,9%) respondentów przyznało, że rodzina nie uzyskuje jakichkolwiek dochodów. Rodziny nie uzyskujące jakichkolwiek dochodów mają największe przeciętne zadłużenie czynszowe wynoszące 17 027 zł.
Średni miesięczny dochód netto w przeliczeniu na jedną osobę w gospodarstwie domowym w zadłużonych mieszkaniach czynszowych w Gdańsku wynosi zaledwie 513,97 zł. Im mniejsze dochody netto jednej osoby w gospodarstwie domowym tym dłuższy okres zalegania z opłatami za czynsz.
W badaniu ankietowym respondenci wskazywali cały katalog miesięcznych wydatków, w tym także miesięczną kwotę czynszu w lokalu komunalnym. W trakcie analizy danych uzyskano bardzo interesującą informację zwrotną – aż (6,4%) – 73 rodzin nie ma wiedzy na temat wysokości obowiązującego czynszu w lokalu komunalnym. Ta informacja obrazuje pośrednio skalę problemu związanego z zadłużeniem mieszkań komunalnych i wskazuje na brak nawyku opłacania czynszu.
Zadłużenie w mieszkaniach komunalnych będzie niewątpliwie stale wzrastać w przypadku osób i rodzin bez stałego i regularnego źródła dochodu. W przypadku rodzin, których dochód jest wyższy niż 2 000 zł zwiększają się relatywnie szanse na regularne opłacanie czynszu. Niewątpliwie interesującym jest fakt, iż rodziny, których deklarowane stałe miesięczne dochody netto są zdecydowanie wyższe od stałych miesięcznych wydatków, również zalegają
z opłatami za czynsz w mieszkaniach komunalnych. Okazuje się, że pomimo tego iż zaległości czynszowe są częściej generowane przez rodziny o niskich i nieregularnych dochodach to jednak zdarzają się sytuacje, że rodziny pomimo finansowych możliwości bieżącego regulowania czynszu nie realizują tego obowiązku.
Pomimo trudnej sytuacji życiowej związanej ze znacznym zadłużeniem mieszkań komunalnych, brakiem zatrudnienia oraz niskimi dochodami, rodziny uczestniczące w badaniu relatywnie rzadko korzystają z form pomocy socjalnej oferowanej przez instytucje. Zaledwie (35,2%) wszystkich osób z gospodarstw domowych objętych badaniem korzysta lub korzystało z pomocy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej. Spośród wymienionej grupy (22,4%) osób systematycznie korzysta ze wsparcia Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku, natomiast (12,8%) sporadycznie. Zdecydowana większość osób wspólnie gospodarujących objętych badaniem (63,3%) nie korzysta obecnie i nigdy nie korzystała z instytucjonalnej pomocy socjalnej. Te wyniki jednoznacznie wskazują, że pomimo poważnych trudności i problemów z regulowaniem czynszu i często krytycznych sytuacji życiowych respondenci nie są zainteresowani pomocą socjalną.
Zdecydowana większość osób wspólnie gospodarujących w zadłużonych mieszkaniach komunalnych nie korzysta także z pomocy oferowanej przez inne instytucje (z wyłączeniem Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej), organizacje, fundacje czy też przez osoby trzecie i rodziny. Odsetek osób, które nie korzystają z takiego wsparcia wynosi aż (71,7%) ogółu osób objętych badaniem.
Zainteresowanie zamianą lokalu komunalnego wykazało łącznie (36,3%) badanych. (45,6%) ankietowanych osób, nie jest zainteresowanych zamianą zadłużonego mieszkania komunalnego. Zamianą mieszkań są bardziej zainteresowani mieszkańcy u których odnotowano wyższe zadłużenie.
Połowa osób reprezentujących rodziny zamieszkujące mieszkania z zaległościami czynszowymi (50,1%) jest zainteresowanych możliwością odpracowania zadłużenia czynszowego. Co trzeci respondent nie wyraził chęci odpracowywania zadłużenia czynszowego.
Średni dochód osób, które chciałyby odpracować zadłużenie to 459 zł, natomiast przeciętny dochód osób, które nie chcą odpracowywać powstałych zaległości czynszowych to 596 zł.
Najważniejsze przyczyny braku zainteresowania możliwością odpracowania zadłużenia czynszowego:
- Względy zdrowotne – zły stan zdrowia (w tym niepełnosprawność) osób zamieszkujących zadłużone mieszkania komunalne uniemożliwiający podjęcie jakiejkolwiek pracy.
- Ze względu na wiek uniemożliwiający podjęcie pracy.
- Brak możliwości zapewnienia opieki dzieciom w czasie pracy.
- Alkoholizm.
- Już pracuje i nie mam czasu na odpracowywanie zadłużenia.
Warto odnotować, że wizyta pracowników socjalnych realizujących badania ankietowe implikowała pozytywne reakcje najemców, szczególnie tych, którzy posiadają niewielkie zadłużenie czynszowe. Efektem wizyty pracowników socjalnych realizujących diagnozę społeczną był m. in. wzrost liczby regulowanych zaległości czynszowych.
Odsetek osób, które wyraziły zainteresowanie możliwością rozłożenia zaległych płatności na raty wyniósł (63,4%). Negatywne opinie na temat takiej propozycji wyraziło (11,5%) badanych osób, natomiast (11,0%) respondentów przyznało, że ich zadłużenie czynszowe jest już rozłożone na raty.
Respondentów uczestniczących w badaniu zapytano, czy byliby zainteresowani podjęciem pracy w ramach zatrudnienia wspomaganego. Największy odsetek spośród osób uczestniczących w badaniu (34,1%) nie chciałoby podjąć prac w ramach zatrudnienia wspomaganego, natomiast (26,6%) nie może podjąć takiej pracy, ponieważ obecnie pracuje.
Osobom uczestniczącym w badaniu zadano pytanie: „Czy w okresie ostatnich 3 miesięcy podejmowali Państwo próbę zmiany lub polepszenia sytuacji materialnej rodziny?”. Odpowiedzi świadczące o nie podejmowaniu działań wskazało łącznie (31,6%) ankietowanych osób, w tym (14,5%) badanych w omawianym okresie nie zrobiło nic, co mogłoby zmienić aktualną sytuację materialną rodziny.
Powody:
- Choroba w rodzinie uniemożliwiająca podjęcie jakichkolwiek działań.
- Konieczność sprawowania opieki nad osobą zależną.
- Emerytura, świadczenia przedemerytalne, renta.
- Zły stan zdrowia uniemożliwiający podjęcie pracy lub innych działań przyczyniających się do polepszenia sytuacji materialnej rodziny.
- Bezrobocie – brak pracy i możliwości zarobkowych.
Osoby uczestniczące w badaniu mają możliwość skorzystanie z obniżek czynszowych, pod warunkiem spełnienia określonych kryteriów jakimi są metraż, dochód oraz liczba osób zamieszkujących w danym mieszkaniu. Zgodnie z przedstawionymi powyżej kryteriami okazuje się, że prawo do obniżenia czynszu przysługuje aż (89%) wszystkich rodzin uczestniczących w badaniu.
Wyniki powyższego badania pozwoliły na właściwe ukierunkowanie działań podejmowanych w ramach „Miejskiego Programu Profilaktyczno – Osłonowego”. Przypomnijmy, że w tej chwili poza pomocą socjalną oferowaną przez MOPS funkcjonuje już system odpracowywania zadłużenia czynszowego. Tylko w roku bieżącym (do lipca) kwota odpracowanego zadłużenia osiągnęła ponad 1,2 mln zł. Dziennie swój dług na terenie miasta odpracowuje ok. 100-150 osób. Pracując przez godzinę, można pomniejszyć swoje zadłużenie o 10 zł. Dłużnicy pracują na rzecz GZNK, ZDiZ a także MOPS wykonując prace porządkowe takie jak sprzątanie, odśnieżanie, mycie okien (ok. 70-80 proc. zleconych prac). 15-20 procent prac to drobne prace remontowe, a 5-10 proc. to pomocnicze prace administracyjne wykonywane przede wszystkim przez kobiety i osoby w podeszłym wieku (kopertowanie, kserowanie, układanie akt).
Z inicjatywy Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Gdańsku powstała też spółdzielnia socjalna, w której znajdą zatrudnienie osoby zagrożone wykluczeniem społecznym, m. in. niepełnosprawne, bezdomne oraz długotrwale bezrobotne. Od samego początku w tworzenie spółdzielni aktywnie zaangażowało się również Miasto Gdańsk. Patronat nad Gdańską Spółdzielnią Socjalną objął prezydent Lech Wałęsa.
Spółdzielnia będzie realizowała usługi, wśród których można wymienić m. in. prace porządkowe, remontowe, catering, wyrabianie pieczątek oraz usługi ksero. Władze spółdzielni liczą na zlecenia zarówno z sektora prywatnego, jak i na te, pozyskane w ramach przetargów i konkursów na zadania zlecone. Spółdzielnia rozpoczęła już realizację pierwszych zleceń, m. in. obsługa III Maratonu im. Lecha Wałęsy, wyrabianie pieczątek, świadczenie usług przewozowych oraz usługi na rzecz „Osiedla Sitowie”.
Osoby, które podejmą pracę w Gdańskiej Spółdzielni Socjalnej w większości przypadków długotrwale przebywają poza rynkiem pracy. Dlatego, zanim przystąpią do pracy, przechodzą cykl szkoleń i treningów, m. in. w ramach „Osiedla Sitowie” oraz projektu „Systematycznie do celu”, na który gdański MOPS pozyskał dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Społecznego. Uczestnicy projektu przygotowywani są do podjęcia pracy w spółdzielni socjalnej podczas treningów podnoszących kompetencje społeczno – zawodowe oraz szkoleń zawodowych, m. in. ogólnobudowlanych, komputerowych oraz florystycznych.
Docelowo osoby zatrudnione w Gdańskiej Spółdzielni Socjalnej będą mogły stać się jej członkami lub założyć własną spółdzielnię. Spółdzielnia będzie również pełnić rolę inkubatora dla kolejnych inicjatyw z zakresu ekonomii społecznej. Następne spółdzielnie będą mogły być zakładane zarówno przez organizacje pozarządowe, jak i przez osoby fizyczne. Gdańska Spółdzielnia Socjalna zapewni im pomoc prawną, organizacyjną oraz będzie wspierała w poszukiwaniu zleceń.
